.
Esta guía contiene diez rutas de investigación que los periodistas pueden explorar para encontrar qué hay detrás de lo que el autor considera “la historia de nuestra época”. Tratándose de temas ambientales, no solo debemos seguir el dinero, también debemos seguir  la contaminación: de dónde viene, a quién beneficia y quién sufre por esta causa. [Traducción al aimara]
26 Enero, 2023
Qillqiri James Fahn
Traducción: Ecker Ramos
 
Nayra uñtatatsti, pacha mayjt’awiststi janisa yatiyawi q’ipnaqirinakarusti juk’aksa waytasipkaspha arkxatañataki ukhamjamawa. Pacha sinti junt’utatawisti ciencia ukatjamwa sapa mayni katuqapxaraktana ukata janiwa jasakiti ukanaka arkxatañataki, wali yatxatata jaqinakana arupawa katuqañawa wali wakisiri, akiri uñacht’awinaktuqita, kunjamsa uka jani walt’awisti uma q’ipiwinaka jilxatayi, wañsuwinaksa, kipu thayanaka, inti qhatintawinaksa, ñanqha usunaksa ukhamaraki k’umara jakasiwiru jani walt’ayawinaksa, jach’a k‘ara quta uraqinaka qullunaka manq’kataniwita, kunaymana jakirinaka jisk’aptatanakata ukatsa yaqhanakampi.
Ukatsti, aka XXI pataka marana pacha junt’utatawiwa sinti jani walt’awirjama uñtatapachani ukhamwa amuyasi. Yaqha pacha jani walt’awinakampi chikawa, pacha mayjt’awisti yaqhipa jaqinakarusti sintpunwa jani walt’ayi, ukhama pacha mayjt’awinakarusti janiwa yaqhipasti jasaki yatnuqapkiti. Ukanakampi jilpacha jani walt’ayatawa t’aqisitanaka, uñisita warminaka, wayna tawaqunaka ukhamaraki tunu ayllunakana utjasirinaka. Ukatxa taqinisa, mä juk’a, jiwq’ichaptana efecto invernadero utjañapataki, wali qhanawa yaqhipa – wali qullqini alirinakasti, combustibles fósiles ukampi qullqichirinakasa, kunaymana yänaka inuqiri utanaka ukhamaraki jach’a yänaka apnaqirinaka, quqa khuchutanakampi kullqichirinaka – ukanakawa jilpacha pacharu q’añuchapxi ukhmasa uka q’añuchawinakampisti jilpachwa jupanakasti qullqichapxi.
Pachatuqita aruskipasinsti, janiwa qullqituqita arkxatañakasphati, pacha q’añuchawitsa arkxatañarakisphawa – kawkitsa sartani, khitirusa khust’ayi ukhamaraki khitinakasa jani walt’ayata ukanakasa arkxatañarakisphawa-.
Ukasti pacha mayjt’awimpisti janiwa pacharu mayaki jani walt’ayaskiti, jani ukasti qullqi t’uqiyawisa jani walt’ayatarakiwa ukhamasa juchanaka aski uñt’ayawinakasa jani walt’ayatarakiwa, uka katunwa taqinpacharu uñt’ayañataki arkxatawinakasti aski panqart’aspa. Pachatuqita aruskipasinsti, janiwa qullqituqita mayaki arkxatañakasphati, pacha q’añuchawitsa arkxatañarakisphawa – kawkitsa sartani, khitirusa khust’ayi ukhamaraki khitinakasa jani walt’ayata ukanakasa arkxatañarakisphawa-.
Ukampitsa, nayra tunka maranakansti pacha mayjt’awitsti janiwa sintpacha ch’intatakanati, jichhasti ukawa jakawisaru kunaymanata jani walt’ayi – qullqi irt’asiwita, aski khawawimpi utjañtuqita, k’umara jakañxata, yanapt’awinakata, manq’a t’uqiyawita ukatsa, jisa, política ukarusa-, ukanakawa ukanaktuqita k’atampi arkxatawinaka utjañapataki ch’amañcharaki.
Ukhamasti akanxa 10 thakiwa utji arkxatañataki ukhamata taqinpacharu yatiyañataki (yaqhipanakasti, wali uñt’añawa, chikañchasipxasphawa jani ukasti jaljtapxasphawa jisk’a arkxatawinakaru) ukata yatiyawi q’ipnaqirinakasti aski uñakipapxañapataki ukhamata The New York Times ukana p’iqt’iripana qillqatapata qhiparusti kunasa utji uka jakiñataki, ukansti “jakawisana sarnaqapa” ukasphawa sasawa saraki. Yaqhipa katunakansti akatuqinakatsti yatiyawinakasti apsutanawa, uraqpachansti yaqhipa jach’a markanakana jani ukasti yaqhipa katunakansti ukanaktuqita yatiyawi apsuwinakasti juk’akiwa.
 
Pachasaru phiru jiwq’inakampi sinti q’añuchirinakasti, carbón apsurinaka, asiyti ukhamaraki gas ukanakatwa yatiyañataki arkxatirinakasti waytasipxaraki. Aski arkxatawinakasti lurasiwarakiwa jach’a qullqichiri utanakata, Exxon ukaru arkxatawjama, ukatwa InsideClimate News ukasti Pulitzer uka jallasku katuqawaraki. Ukatsti, yaqha jach’a qullqichiri utanakasti utjarakiwa, sinti jach’a qullqichsurinakasti ukankarakiwa, ukata janirawa arkxatatapkiti. Chiqapansti, yaqhipa markpachataki petróleo apsurinakasti Saudi Aramco, Sinopec, China National Petroleum y Kuwait Petroleum ukanakjama, jani ukasti yaqha sinti jach’a qullqichirinakana Lukoil, Total y Eni ukanakjama ukanakawa mä qhawqha jaqini ukata qullqi jist’awinaka taypinkirinakawa, ukata niya Estado ukankapkasphasa ukhama sarayatapxiwa.
Wali khusasphawa uka qullqichirinakasti, jani ukasti yaqha jisk’pacha qullqichaña utanakacha, kawkiri qullqichañataki qutuchawinakasti jupanakata sayxatiri kamachinaka jakiñatakicha waykatapxi, qullqi qatuqañatakicha jani ukasti khust’atapxañapatakicha; jupanakata arxatiri marka p’iqiñanakarucha qullqi churapxi; jani chiqapa yatiyawinaka uñasiyapxañapataki; pacha mayjt’awi q’umachañataki kamachinaka jani apsunipxañapataki; pacha sinti junt’utatawisti janiwa utjkiti ukhama arsuri qutunakaru yanapisna; wali yatxatatanakana machaqa uñjawinakapa jani yäqasina.
Uka qullqichaña mayañchata qutuchatanakasti arkxatatasphawa kipka “burbuja de carbono” ukasti jitxatatati janicha jupanakataki ukanaka, chanipa sinti jitxataykasasti janiwa walt’aykasphati ukata qullqi apnaqawiruwa jani walt’ayaspha jaya pachanaka. Ukatwa sapa kuti, uka qullqichañataki mayañchata qutuchatanakasti wali uñakipatapxi kipka qhawqha combustibles fósiles ukanipxisa ukatjama, ukata walja wali yatxatata jaqinakasti uka ch’islli yänakasti janiwa q’ala apsutañapakasphati pachasa sinti jani mayjt’añapataki ukhamata jani jani walt’awinakaru puriñataki sapxiwa, ukhamaspha ukhasti uraqi manqhana utjiri ch’islli yänakasti “activos bloqueados” ukaruwa tukuyasispha. Ukata uka uka jach’a qullqichiri utanakasti, qhipqhiparusti, juchañchatapxasphawa pacha sinti junt’utatawita, Master Settlement Agreement uka qullqichaña utjama, ukanxa Estados Unidos ukana wali jach’a qullqichañataki qutuchatasti jilpacha qullqi apsuwinpiwa jawq’antayasiwi.
Akirinakata k’atampi yatxatañatakisti, aka uraqita yänaka apsuñataki GIJN irpiri qillqatampiwa yanapt’asisma.
Q’alpachatxa, carbón apsuwimpi qullqichaña utanakawa jilpacha yatiyawinaka taypinakansti apsunipxi – aski katuqatatjama, carbón ukawa combustibles fósiles ukanakatxa sinti pacharu q’añuchisti – . Tuwu taypinama apata yänakasa q’añucharakisphawa pachasaru kuna pachatï phallawinakasti utjaspha ukhawrasa, jani tantiyata sarawinakatsa ukhamasa uma t’uqiyawi q’añuchawinakasa,
Uraqita gas apsuwimpi qullqichiri qutunakasti, masatsti, janiwa taqiniru yatiyañataki arkxatawsti waykarakiti, kunatï uka gas phichañañpisti janiwa sinti pacha q’añuchkasphati yaqha combustible ukanakjama ukata, ukatjamwa qullqichaña utanakasti iwxanipxi ukasti “makipiri combustible” ukhamjama niya mayampi uñasiri yänaka jakiñaru sarkasina. Jani ukhamakaspha ukasti, wali arkxatañaskakiwa uraqita apsuta q’uma gas ukatuqi: metano ukasti ukchañkamasti, ukawa jilpacha pacharu q’añuchiristi, ukata janiwa atmósfera ukankkiti jaya pacha dióxido de carbono ukhamjama, pusi kuti pisikiwa maynirita sipansa pacha q’añuchawinsti.
Ukhamasa, uraqita apsuta q’uma gas ukampi qullqichiri qutuchatanakasti metano uka atipayasipxatayna ukasa jakisiwa ukata atmósfera ukarusti janipuniwa kunjamtisti amuyaskana ukjsa q’añuchkataynati, waljanakawa sayt’apxatayna uka jamasata atipawinaka jani utjañapataki – ukawa wali wakisirispha k’apjtaspha kawkiri suyuntixa ukatuqita yatiyaski ukatjama-.
 
Combustibles fósiles uka nakhayawitjamwa pachasti jani walt’ayatasti, ukata yaqha qullqichaña irnaqawinakasti pachxa q’añucharakikiwa ukanakasti khusa arkxatasirakisphawa. Wali nayt’iri yatiyawi q’ipnaqirinakasti khusa yatxatawinakwa jakipxaspha kunjamasa sapa qullqichaña utanaka taypinakansti taqi kunasa irnaqasiski ukanakata, jakipxarakisphawa kuna irnaqawinakansa sinti q’añuchiri jiwq’inakasti utjaraki, yaqhipa sinti pacha q’añuchiri qullqichaña utanakasti utjapuniwa.
 
Yapu yapuchawi, quqanaka khuchuwinakasa ukhamaraki pampa uraqinaka lurawinakasa niya pusi jani ukasti phisqa kutikwa pacha mayjt’awiru yanapispha, ukatwa ukatuqita jani wali ch’intatakiti. Yapuchawinakampi qullqichañasti combustibles fósiles ukatjamwa jilpacha utjaraki. Fertilizante ukatjamwa yapunakasa jilpacha achuraki ukaxa uñacht’ayasxiwa, akiri uñacht’ayawjama, jani wali jiwq’iwa utjaraki q’uma gas nakhayasina ukata ukatjamwa junt’u katuntiri jiwq’inakasa antutasiraki, uraqina ujiri laqunakawa ukxa uñasiyaniraki. Utjiwa walja khusa yapu achuyawinaka jani pacha q’añuchasina ukata yatiyawi q’ipnaqirinakasti arkxatapxañapawa kunatsa ukanakasti jani waljpacha apnaqatapki uka, yapu yapuchawitakisti wali khusaspha ukpiriwa chiqapansa, manq’anaka jani pisthapiñapatakisa ukhamarakiwa, jani ukasti ukanakaxa jani walt’ayatasphawa pacha sinti junt’utatawimpi.
Utjiwa walja khusa yapu achuyawinaka jani pacha q’añuchasina ukata yatiyawi q’ipnaqirinakasti arkxatapxañapawa kunatsa ukanakasti jani waljpacha apnaqatapki ukanaka.
Pacharusti uywa uywachawinakasti jani walt’ayiwa uka arsuwisti walja kutinakanwa sawkjama uñtawatawi, wakanaka sirapasti pachxa q’añucharakisphawa ukasti lart’asiñjamawa. Ukata ñuxñu lurawisa ukhamasa aychapa khariwisa niya 8.5% ukha p’iru jiwq’inakawa utji jaqinakata sipansa (Ukhamawa, waka uywana khasasiwipasti jilwa pach’a q’añuchisti sirarasiwipata sipansa, ukasti NASA ukana yatiyapata). Ukhamasa, walja quqa aliwjitanaka “jiwq’inaka chhaqtayiriwjanakawa” sata uñch’ukitasphawa – ukanwa jiwq’inakasti katuntasi jani atmósfera ukaru puriñapataki – ukata ukäkanaksti jitnuqayatawa k’atampi uywanaka uywantañataki, soya achuyawi (Amazonas katunjama) ukhamaraki asiyti apsuñataki mallkinaka mallkisinsa (sureste asiático uka chiqanwa jilpacha).
Yatiyawi q’ipnaqirinakarusti jilpachsti irnaqawiptuqita ukhamaraki pacha mayjt’awuqitwa jist’anakasti akiriwa: ¿kunsa jaqinakasti lurapxaspha uka jani walt’awi chiqacañataki? Yatiyawi puriyasirinakasti yanapisphawa askxatasna kawkitsa manq’asti juti, kunjamsa achuyasi ukhamasa taqi chiqaru apasi; ukata ukasti kunjamsa ukasti jani wali jiwq’inaka uñasiyi.
 
Pacha mayjt’awisti utjiwa yaqhanakata, manq’irjamasti, pacha q’anuchawsti jisk’aptayapxasphawa kuna yänakatsa masata mäsa sarani uka ajllisna, Jalnaqiri k’añasku ukhamasa sapa mayni awtu jiktasinsti pacha mayjt’awirusti yanapirakiwa. Ukatsti, janiwa yaqhipasti kunjamañapakitisti ukhama ch’intawatakiti: jalnaqiri k’añaskunaka ukhamasa sinti jathi q’ipinaka apnaqiri k’añaskunasa qhawqsa k’añuchi ukasti janiwa chiqappacha yatiskiti, akiri uñacht’ayawjama, utanaka utachawinakasti kunjasa pachasti ukatjama sartayatawa, kunjamatsa k’añasku ukarusti jani walt’ayaspha ukatjama.
 
Ukhamawa, yatiyawi q’ipnaqirinakasti arkxatapxasphawa walja qullqichaña utanakaru machaqa jani walinaka jakiñataki, khusanakasphawa, pacha mayjt’awinaktuqita. Jisk’anikiwa yatipxapsha, akiri uñacht’ayawjama, cemento luriri qullqichaña utanakasti 8% ukha jilwa jiwq’inaka utjayi jaqinakata sipansa. Mä suyusphatisti, kimsamkiri jach’a k’añuchiri irnaqawisphawa uraqpachana. ¿Hierro, químicos, aire acondicionado jani ukasti umata makipayasirinaka inuqañañpi qullqichiri utanakatsti?
Bienes raíces ukhamaraki utachañañpi qullqichiri utanakampi.
Utanaka utachrawimpi qullqichiri utanakasti wali wakisiriwa akirina qhanañchaña, janiwa wali qhuruntiri yänaka apnaqawipatxa, janirakiwa utanaka utachrañataki k’apjtanakasti mayjt’ayapunisphawa ukana apawinpi ukatakisa (ukhamasa, ukatxa, jiwq’ichawimpi), jani ukasti bienes raíces ukatsa yaqha utachrawimpi qullqichiri utanakasti wali mayacht’atapxiwa pacha mayjt’awinakampi, ukhamasa kunjamsa Gobierno ukasti yatiyi pacha mayjt’ayawita ukanakampisa.
Nayrt’iri yatiyawi q’ipnaqirinakasti aruskipapxañapawa sullka suyunakana ukatuqita irnaqirinakampi: ¿Kunjamsa k’ara jaqh’a qutasti jitxatawisti jani ukasti kunjama pacha mayjt’awinakatsa zonificación ukasti lurasi?
Bienes raíces ukana irnaqawinakapasti janiwa sinti ch’intatakanati combustibles fósiles ukanakampi qullqichiri qutunakjama, ukata utjiwa mä qhawqha payt’anaka khaya Carolina del Norte, Florida (Estados Unidos katuna) ukatsa yaqha katunakampina, uta utachirinakasti uta utachrawinakampisti jani walt’ayarakiwa irnaqawinakapampi, pacha mayjt’awita yatxatatakaru jani yäqawinakata k’ara qutaru jithintaskakiñataki.
Yatiyawi q’ipnaqirinakasti jilpachxa uñanukapxañapawa k’ara jach’a quta kawayanaka ukhamasa kawkhanaksa umasa q’ipispha – janiwa Bienes raíces uka utachrawimpi qullqichiri utankirinakti, jani ukasti thaki lururunakana, chakanaka, quta qawayankiri uñanuqt’asiñanaka, yaqhanakampi – ukanakasti qullqi laykusti utachapxasphawa jani ukasti alxapxasphawa uraqinaka kawkhanakati umampi q’ipitakaspha ukanaka. Combustibles fósiles ukana mä qhawqhaniki qullqichapxi ukhamasa utjarakisphawa akpirina, quta qawayankiri uta utachatanaka chanipanakasti iraqarakisphawa kuna pachatï jaqipasti jani utasti khusa uraqiru utachatipana. Sinti yatintaskasinsti, Nayrt’iri yatiyawi q’ipnaqirinakasti aruskipapxañapawa sullka suyunakana ukatuqita irnaqirinakampi: ¿Kunjamsa k’ara jaqh’a qutasti jitxatawisti jani ukasti kunjama pacha mayjt’awinakatsa zonificación ukasti lurasi?
 
Akiristi marka markachirinaka irnaqaña utanakapana irnaqapxi ukaru apsitu, ukawa wali wakisiri anati kunjamsa taqi jiwasanakasti, qullqichaña qutuchata utanakasa, saykatapxañani pacha mayjt’awiru. Jilpacha taqinpacharu yatiyañataki arkxatiri yatiyawi q’ipnaqirinakasti ch’intxapxañapawa kunajamsa mä qhawqha qullqichirinakasti, combustibles fósiles ukanakata qullqichirinakjamanakasti, políticas gubernametales uka munañaparu apnaqapxi. Ukhatsti, jupanakasti janisa amuyusipkasphawa pacha mayjt’awita jani ch’intawituqita. Aka uñacht’ayawjama, jani tukusiri yänaka aski apnaqañataki, jani ukasti aski qhawawinaka utjañapataki t’ukurayasina ukhamarusa yaqha q’añuchawinaka utjañapataki, ukhamata combustibles fósiles iraqata chaninakaru apsuñataki.
Jani aski yäqata katunakasti kunjamsa marka p’iqiñasti yanapi qullqichaña utanaka ch’amañchasiñapataki, combustibles fósiles ukanakawa chiqansa, ukanakawa aski jiwq’inakru sinti q’añuchi. Mä yatxatawisti $5 billones ukha qullqi churawi utji sapa mara, janiwa ukankkiti yaqha irnaqawinaka qullqi churawipasti, uywa uywachawinakjama. Waljanakawa qullqi churawinakatxa jani walt’ayi yaqha tqinakata, ukhamapuniwa. Aka uñacht’ayawjama, Marka p’iqiñanakasti sapa kutiwa chawlla katurinakaru iraqata chaniruki gasolina alxi, ukampisti jani walt’ayasiwa chawllanakaru. Ukata, jiskt’asma: ¿jila marka p’iqiñamasti pacha mayjt’awi q’umachañatakiti irnaqaski jani ukasti k’atampcha jani walt’ayaski?
 
Yatiyawi q’ipnaqirinakasti wali uñanukapxañapawa kunatï markapana makipaski ukanaka, jani markapankirinakakti, jani ukasti anqaxa markanakana p’iqiñapanakasti kunsa luraski ukanakasa uñanuqarakiñapawa. Estados Unidos markanxa, akawa uñacht’ayawi, carbón apsuri utana jist’antasiskipaxa, carbón uka anqaxa markanakaru alxawinakapasti jilxataskakiwa qhipa maranakana. Kikiparakiwa, China suyunsti carbón ukasti jithiqxpana apnaqawipasti sasawa amuyasi, ukata china jaqinakasti niya 200 amtanakaniwa carbón ukampi lurañataki uraqpachana. OECD ukasti utjnuqayaniwa k’apjtanaka ukhamata wali qullqini suyunakasti jani qullqi mayt’apxañapataki carbón apsuñataki jach’a utanaka utachrañataki, ukata uka amtanakasti janiwa phuqasqpachati. Ukhamasa, Acuerdo de París ukampi qullqi mayt’aña utanakana amtapasa jani jani wali apnaqawinakatu jani yanapiñataki ukasa wali qhawatañapawa.
 
Suyu p’iqiñanakasti aski kamachinaka apsunipxipansa, janiwa aski uka kamachinakarjama phuqayapkasphati ukhamasa janiwa khuspacha qhawatakasphati. Jila aski jiwq’inakasti janiwa uñjaskiti ukhamasa q’umawa, ukatwa q’añuchirinakasti karisipxaspha jani ukasti imxatapxasphawa q’añuchawinakapa jani ukasti k’ari yatiyanakwa aytasipxaspha. Qhipa maranakansti, uñacht’ayawjama, yaqhipa wali uñt’ata awtunakampi qullqichiri qutuchatanakasti, kuna pachatï jani wayxatapki jani aski combustible ukampi sartayapxañapatakisti, awtunakaparusti software ukanakwa uchapxi ukhamata k’arisiñataki qhawqhakisa pacharu q’añuchawisti utji ukanaka.
Jiskt’awisti suyunakana “khitisa chiqappacha jakhu” aski jiwq’inaka ukata khitisa q’añuchawinakasti jithikatawa saspha.
Jichhakiwa, wali ch’intaña sallqa yatiyanakawa utji q’añuchiri yänaka qiwq’ichawinakata ukawa capa de ozono ukwa k’atampi jani walt’ayi, China suyuna apnaqawinaka amuyusna. Ukhamanakasti wali uñasispha uraqpachantï sayt’ayasipha q’añuchawinakasti jani aski jiwq’inakampi. Ukanaka tupuñataki, yatiyañataki ukhamaraki uñakipañataki kamachinakasti (MRV) sapa kuti aski aruskipawinkaskiwa ukhamasa jani mayaki arsuskiti ONU ukana pacharu khust’ayañataki kamachinaktuqita. Jiskt’awisti suyunakana “khitisa chiqappacha jakhu” aski jiwq’inaka ukata khitisa q’añuchawinakasti jithikatawa saspha.
 
Kunjamtisti jani wali jiwq’inakasti qhawatañapa, ukhamarakiñapawa qullqi churawinakasa pacha q’añuchawinaka pisiptayañataki. Qullqi churawinakasti, créditos de carbono ukhama uñt’atatawa yaqhipatuqinxa, ukanakawa q’añuchawinaka jithiqtayasispha jani k’atmpi jiwq’ichawinaka utjañapataki wakichawinaka sartayasina jani ukasti jiwq’inakapa imapxasphawa. Kunatisti atmósfera ukasti taqininkiwa, ukata uka apnaqawisti wali khusjamawa, ukata arxatirinakasti sapxiwa janiwa askikiti qullqininakawa pacha jila q’añuchi ukasti sasina. Yaqhipa wakichawinakasti “ecoblanqueo” ukhama sutiñchatapxiwa, yaqhipanakasti jisk’a mayjt’ayi sapxarakiwa, q’umachawita sipansa pisikisphawa sasjama. Mayampi, jiskt’asiwisti akawa: ¿Khitisa jakhu khawkha “qullqimpisa” qullasi jiwq’ichawinakasti? Kutt’ayawisti suyutjamasphawa, ukata kawkiri marka p’iqiñasa jani ukasti qullqichaña utacha créditos de carbono uka uñakipi qullqi churawinaksa ukhamarakiwa, ukawa aski legítimo uka sañataki.
 
Pacha mayjt’awita yatiyañasti janiwa jasakasphati, kunatixa yaqhanakampi chikañchañasti, uñacht’ayawjama, eventos meteorológicos ukampisti ch’amasphawa. Churawi utjipansti jasaskasphawa, ciencia ukana sawipatsti ukasti khust’askiwa sapürutjama, jilpacha arkxatawinakansti sapsnawa pacha junt’utatawitwa utjasphana, ukata uka tumpapuniwa saskasphati.
Q’alpachatsti, qhipa maranakansti yatiyaña utanakasti niya juk’ampi apsusipkiwa pacha mayjt’awtuqita yatiyawinaka, ukhamasa niya payïri jani walt’awinaktuqitsa yatiyapxiwa, kunxatawinakatsa ukhamarakiwa, pacha mayjt’awita mä markata sarxirinakata ukhamaraki Medio Oriente ukhamjama jani walt’awinaka utjatapatsa, Cuerno de Africa ukansa ukhamarakiwa. Ukasti k’atampi arkxatatañapawa yaqha katunakana, Centroamérica ukanjama. Ukata utjarakiwa yaqhipa chiqanakana jisk’aki ukanakata yatiyawinakasa yatiyasi ukhamasa k’atampi arkxatatañapawa – k’ara jach’a quta ch’isllintawisa, uñacht’ayawjama, k’umara jakawisti mayjt’atawa pacha mayjt’awimpi – ukata utjarakinawa yaqhipa chiqanakana pachasti sinti mayjt’atapuniwa ukana.
Científico thaki aski yatxatawimana apawima uñt’ayasinsti, kunja chiqanisa científica yant’awisti chiqapa jani yächañanakasa tantiyañasphawa, jani payt’awimpi yatiyawima katuqatañapatakisti ch’amañchasiñapwa yatiyawi q’ipnaqirinakasti ukata yatiyanaka uñacht’ayañatakisa aski irkatañanakasti utjañapawa.
Khusa sartiti yatiyawi q’ipnaqirinakasti mä yatiyawi sartanitxatxa walja k’apjtanakaparuwa arkxatañapa, janiwa pacha mayjt’awinaksa imxatasiñapati, ukanakasti pacha jani walt’awiruwa puriyaspha. Aka uñacht’awjama, California uka katunsti uñasitaynawa walja quqa aliwjanaka jichha qhipa maranakana ukata ukanakasti k’atampi jani walt’ayatasphanawa pacha mayjt’awimpi, ukata khusa quqa aliwjanaka apnaqawinakatjama ukhamasa markanaka jach’aptayañatakisti utanaksa quqanakawjanaka aliriwjanakarusa utanakasa utachrasirakiwa. Jiskt’atanakasasti wali yatxatatanakañapawa, khitinakatï ukanakata arkxatapxi jupanaka, ukatsa yaqhanakampi – kuna kamachatatsa qullqimpi yanapiri utanakarusa ukhamarakiwa – ukanakawa wali qillqantapxi qhawqha jani walt’awinakasa utxi ukanaka.
Yaqha jani amuyata jani walt’awinakasa utjasphawa. K’ara jacha qutata jayana utjasirinakasti, uñacht’ayatanakatsti, jani walt’ayatapxasphawa, ukhamasa, uka jach’a qutana uma makataniwitsa, umampi q’ipiwinakasa utjasphawa. Ukhamarusa, jichha maranakanxa, pacha mayjt’awitsti quta manqhana uma sarawinakasa janiwa khusaxasphati, ukawa niya willka jalsuniwina suyunakansti jani walt’awinakawa utjaspha, ukata janiwa ukasti ukhamapuniniwa saskasphati.
Ukawa pacha mayjt’awita arkxatañataki api: ciencias ukansti ukhamapuniwa, pacha mayjt’awita machaqa yatiwinakasti niya ukhamasphawa jani ukasti ukhamapachaniwa sasa amuyawinakampi apsunitawa. Jani wali amuyawinaka yatxatatamanaksti aski katukatañapatakisti aynacht’ayasphawa, ukata ukasti yatiyamasti jani payt’awimpi katuqatañapatakiwa ch’amañcharaki, kunajamanisa jutirinakana ukasa qhana sañawa, yatiyawi q’ipnaqirjama yatiyama aski katuqañapatakiwa ch’amañchata ukhamasa yatiyirimansa, taqinpachataki, científicas yatiyawinaka apthapinakampi.
 
Akiri qillqatasti janiwa phuqatakasphati pachata jani sayt’asiñataki wiytiri jaqinakaru jani aytsnati ukasti, thaqawinakapa ukhamasa kawkitsa qullqi yanapiwinaka kaquqapxi. Jilpacha uñtatawa kawki qutunakati jani pacha mayjt’awiru jani yaqapki ukhamasa kunjamsa irnaqapxi. Estados Unidos markanxa, jaqi qutunakasti qullqichiri utanaka qullqi katuqasisinwa wali arkxatawinaka achuntayapxi, ukhamata pachatuqita ukhamaraki k’umara jakañataki arkxatawinaktuqita, jilpachsti tabaco ukampi qullqichirinakatwa qullqi katuqawinakasti utji. Ukanakasti kamachinakampi khust’ayatanawa “jani q’uma qullqi” churawinakampi janira qullqi layku qutuchawinaka jakisna.
¿Ukata kunjaskisa “mäsata”, kawkirinakatï pachamayjt’awita sayxatapki jupanakasti? Ukanwa, ukhampacha, yatiyiri q’ipnaqirinakasti aski apnaqawi wayt’apxañapa ukata kuna qullqimpisa ch’axwirinakasti sarnaqapxi ukwa yatiyapxañapa. Uka ch’axwawi qalltiri jaqinaka wali maynita mayni jithiqtayisti, pachasa sayt’asirinakäki ukpirinakasti ciencia ukana yatxatawipampiwa yanapisipxi, 97% ukha wali yatxatata jaqinaka sipansti pachasti mayjt’atapuniwa ukata ukasti jaqinakana q’añuchatapatjamawa sasawa sanipxaraki, ukata Panel Intergubernamental del Cambio Climático ukasti uka jani walt’awi q’umachañatakisti jank’akiwa kunanakasa luraña sasawa qhanañchanipxaraki.
¿Ukata kunjasa wali yatintata jaqinakasti? Kawkirinakatï pacha mayjt’awisti janiwa utjkiti sapxi jupanakata, políticos ukhamasa ukatuqita arxatirinaka yatiyaña uta taypinakana wali yatxatatapanakasti arsupxanawa maynirinakasti qullqi churatatjamrakwa pacha mayjt’awituqita arkxatapxaraki sasina. Walja payt’ayañataki uñachayawinakawa utjawi, sinti uñjasinawa kunapachatï wali arkxatiri correos electrónicos ukanakapa uka jamasata apaqawatawi ukhamasa uñt’ayawi 2009 marana ukanakata. Ukatsti, uñt’ayasinawa arkxatiri jilatanakasti janiwa kunampi irkatañsa lurapkataynati pachasti mayjt’atapuniwa sañataki. Ukhamawa, ciéntifico yatxatawi apsuñataki thaksa janiwa phuqapkataynati – ukampiwa pacha tantiyañataki apsuñatakisti wali lurasiwaraki-. (Masatsti, uka yatiyawi jamasata apaqirinakasti janiwa katuntatawapkiti).
 
Jaqinakasti jichhakamasti janiwa q’uma lurawinaka lurapkiti pacha mayjt’awi kutikiptayañataki. Ukata, awisa kutinakasti, uka kutikiptayawinakasti sinti ch’ullqinakaptaniwa jani k’atampi pachasti mayjt’añapataki, ukampisti yatiyawi q’ipnaqirinakasti arkxatapxañapaniwa kunjamanakatsa pachasti jani sinti q’añuchasxaspha ukhamasa pacha mayjt’awiru yatnuqtañataki. Lupimpi, thayampi ukhamasa geotérmica uka jani tukusiri yänakampi sarayawinakawa jisk’a chaniniki ukhamasa taqina munataxisti, ukata yaqha uta utachawinakanjama, jamasata qullqi katuqasiwinakasa ukhamasa thaqisiyawinakasa utjarakisphawa.
Ukchañkamasti, jilpacha apnaqata enérgia – wali uñt’ata hidroeléctricas ukhamaraki plantas nucleares-jani walt’awinakanirakiwa ukata utjasphawa, chiqapuni, uñkatasiyasphawa sullka katunaka pachata sayt’asirinakampiru niya uraqpachana pacha mayjt’awisti utjapuniwa sirinakampiru. Carbono uka sarawipata, janira apsutawjanakasti metano ukwa antutaspha k’ara quta manqhana jani alinaka utjxipana. Ukhamasa yaqha sarayawinakasa, lurawinaka ukhamasa uka apsuwiwjitanaka khuskhachañatakisti walja combustibles fósiles ukawa munasispha. Chiqapanxa, pacha q’añuchawisti utjiti janicha uka yatiñatakisti, yaqha pacha yatxatawinakawa uñakipasinakwa phuqatpacha apsusispha.
Jani walt’awinakaru kutjtayawinaka kawkirinakatï aski uñjatañaparaki:
 
Biocombustibles sartayawisti -alinakana yaqha yänakaru tukutawa, ukatwa: qillqata yatiwitxa, carbono ukxa chhaqayi ukhamaraki utjayi- awisanakasti uñtatanawa combustibles fósiles uka lanti apsuñataki, ukatsti, ukasti acht’ayatanawa waljanakata, jilpachsti, biocombustibles ukaru tukuyañatakisti jaqh’a uraqinakawa munasi ukhamasa thaya umawa munasi, ukata ukanakasti sapa kutitjamwa pisthapiski, ukawa manq’asa pisthapirakisphawa sasjama amuyuyasiraki; biocombustible uka sarayawisti jila qullqitakirakiwa, uka combustibles ukanakasti kunjsa q’añuchapxi uka uñakipsna ukaxa. Ukawa walja arxatirinakasti biocombustibles sartayawisti qullqi williysitaspha inatinata sasawa sapxi, uka luririnakataki qullqi churañatakikisphawa ukata janiwa pacha mayjt’awi sayt’ayañatakikikasphati.
Biocombustible ukasti uraqiru jank’aki chhaqirita tukutawa (“biogás” ukhama uñt’atawa) pacharu jani q’añuchirjama uñt’atawa. Ukhamasa amuyusiwa biocombustibles ukasti mä khusa sarawiru tukuñapataki jutiri maranakana, uñacht’awjama, manq’a puchunakasa, celulosa jani ukasti algas, ukawa mä juk’a laq’ampiki ukhamaraki umampitakikisphawa; jalasna apnaqirinakataki tukuspha ukasa, jichhakamaxa mä qhawqhanakakiwa utji ukanaka sartayañataki. Ukata, q’alpacha uka jani walt’awi kutjtayañatakitsa, yatiyawi q’ipnaqirinakasti arkxatapxañapawa uka amuyutanaka khusaspha ukaxa.
 
Carbono tantañaru ch’amt’añawa wali wakisirini pacha mayjt’awi jani k’atampi utjañapataki. Jichhakamasti, quqanaka mallkisna ukhamaraki quqa alintatawjitanaka aski uñajasinwa ukasti thaqasiraki – yaqhipa kutinakansti qullarawinakasti utjaraki Reducción de Emisiones de Deforestación y Degradación (REDD+)— uka taypinakatjama. Uka sarayawnakasti yanapasisphawa quqa aliwjitanaka suma uñjañataki ukhamasa suma katunaka uñanuqt’asiñataki khuskhachawinakasa utjañapataki. Mäsatsti, yaqhipa urunakasti jani wat’ayatapkiti khitinakatï quqa aliwja taypinaka utjasipxi jupanaka ukhamasa carbono ukampi q’añuchawinaka qullarañataki ch’amt’awinakasa janiwa qhanakiti, ukawa jani walt’awinaka jilxatayi ukatwa yatiyañataki arkxatirinakasti uka tuqita waytasipxaspha.
Yhaqha sartayawinakasa utjarakiwa carbono ukampi q’añuchawinakasti sumañapataki mayjt’atañapataki jani ukasti atmosfera ukankiri jiwq’inakasa mayampi aptatañapataki. Akirinakatxa waljanakawa combustibles fósiles ukampi qullqichirinakana sartayatawa Captura y Retención de Carbono (CCS ingles aruta nayra qillqanakapawa) utjañapataki. Uka sarawimpisti, CO2 uka jani ukhamaki antutañatakiwa, ukanakasti carbón jani ukasti yaqha combustibles fósiles pichawinaka utji ukhawrasawa utji, jilpachsti uraqi manqharuwa katuntasi jani atmósfera ukaru puriñapataki. Uka arsuwisti wali khusapuninawa qullqichiri utanakasti “q’uma” energía ukwa apsuptha sapxañapataki.
Walja billones de dólares qullqiwa irtasi pacha mayjt’awiru utjnuqañataki – quta qawayanaka muytañataki lurawinakata niya jayu apsuwiwjanaka mayampi uñasiyawinakkama – ukataki qullqi irtawistii inamayawa willtatapachaniwa ukawa jila amuyusiraki.
Aru uchasitata utjaskipansa, jichhakamasti CCS ukasti niya qhipartatakiwa  aski uñt’ayawi utjawinakatjama, waljaniruwa ukasti lurasiñapa ukata jilpacha qullqitakiskakiwa. Carbono ukasti jani atmosfera ukaru puriñapataki yaqha lurawinakasa jichhawa yannuqasiskpacha ukhamjamawa, Chiqapuni, energías renovables ukampi sartayañataki kikipa jani walt’awinakawa utjaraki – khitisa qullqi payaspha carbono chanipasti mä juk’akipana-.
Ukhama sasinsti, carbono apsuwita ukhamaraki kikipa imawitjamaniwa, mä qhawqhakama. Walja pachawa willtatäxi carbono global jisk’aptayañataki ukata París ukana thaqawipsa jilarpachaniwa, pacha mayjt’awi jani utjañapataki, ukasti saña muniwa minasisphawa “q’añuchiri jiwq’inaka” kawkirinakatï carbono apsusina utjki uka. Q’alpacha biocombustibles ukanakampjama, yatiyawi q’ipnaqirinakasti wali uñanukapxañapa ukatuqinkata.
 
Jaqinakasti jutirinakasti pacha mayjt’awiruwa utjnuqañapani, mayjapunpachaniwa ukhamjamawa. Mä manqhatpacha uñatawitsti, yatiyawitsa, wakisiniwa ukata jach’apachaniwa akirjama, ukatsti, t’aqanakawa jak’ata wali qhawañani. Jila uñtawjitanakasti muxsa umwa jani khitisa jasaki churasiña munkpachaniti: uka muniri, jani pachanisatatsa, jani ukasti umampi q’ipiwinakatsa, q’ixu q’ixunakasa ukhamaraki wañsuwinakatjamaniwa. Pacha mayjt’awinakataki wali wakichasiña ukhamaraki waliptañataki aski uñch’ukiwinakawa utjañapa.
Walja billones de dólares qullqiwa irtasi pacha mayjt’awiru utjnuqañataki – quta qawayanaka muytañataki lurawinakata niya jayu apsuwiwjanaka mayampi uñasiyawinakkama – ukataki qullqi irtawistii inamayawa willtatapachaniwa ukawa jila amuyusiraki. Yatiyawi q’ipnaqirinakasti wali juch’ust’atauñatampiwa uñtapxañapani uka t’aqanakata, ukata políticos ukhamasa aski uñtirinasa kunja lurawinaksa sartayapxani “ch’ullqinaka” jani ukasti “quñaki” 2 pies ukharucha k’ara jach’a qutasti jitxatani, phisqanicha, jani ukasti jilanicha.
Ukatsti, uka jnai walt’awisti sintt’aniwa jaqi qutunaka yaqha markanakaru saririnaka uñjasina. Sinti qullqini markanakakiwa payllapxani aski jark’aqasiñataki. Payïri uñjawisti khitinakatï jani walinkapki ukanakawa arust’asisna maya “sartasna sarawinakawa” utjarakpachani. Sinti jani walipuniniwa ukhamasa jank’apachaniwa. Yatiyawi q’ipnaqirinakasti aski uñanuqañapa khitisa uñtapxi kawkiri kumuniraranakasa qhispiyatani ukanaktuqita.
 
Pacha mayjt’awisti, chiqapanxa, geoingeniería ukana jani amuyuta yant’anakawa jila jaqinakaru, jaqinakasti waljanakwa lurasipki. Janirakiwa kunja jaqinakañanisa ukasti uñtatakiti, uñajatatxa janiwa aski aru uchasitapkasphati ukhamjamawa. Yaqhipa suyunakasti niya, qutucht’asisna, suma mayacht’asisna jani ukasti yaqha wali jach’a utasa geoingeniería ukwa luraspha ukhamata pacha mayjt’awita jark’aqasiñataki.
Yatiyawi q’ipnaqirinakana irnaqawipasti ciencia uka aski uñt’ayañawa ukhamata jaqinakana arunakapa arkxatañataki – uraqpachana walja katunakanwa – uka lurawinakasti jichhurunakana lurasxi.
Yaqhipa nayra lurawinakatsti atmósfera ukana aerosoles uka utjañapasa ukankasphawa jani ukasti persianas solares ukawa pacharu apayañaspha ukhamata uraqiru willka khatintawisti jani sintiñapataki. Ukata akirinakasti llakinakawa ukata yapu achuyawinakasa janisalla khuspachaxchispa, janisalla k’ara jach’a qutanaka ch’isllichawinakasa kutikiptaykchispa. Akhawrasansti, janiwa k’atanakasti utjkiti phuqaña munawinakata aruskipañataki, kunatisti jisk’a mecanismos gubernamentales ukakiwa utji aski amtanaka utt’ayañataki.
Akirinaksti jani askinakjamawa ist’asispha, ukata amtañani niya 20 marana mayrasti círculos ambientales ukana utjnuqañatuqita aruskipañasti wali mayjapuninawa, kunatisiti thaqawisti pacha mayjt’awi acht’ayañawa nayraqata, ukawa, niya, geoingeniería ukasti uñanuqi ukasti jichhurunakana – “riesgo moral” ukhamjama uñtatawa – ukata khitisa yati kuna uñtawinakasa utjani kuna pachati akiri amuyuwinakasti phuqasispha ukhasti. Yatiyawi q’ipnaqirinakasti ukanaktuqita q’atampi yatiñaruwa waytasipxañapa ukhamasa wali askisphawa akiri sartawinaka uñanuqaña, jupanaka kikipawa apsupxaspha mä teoría uka.
Kunjamtisti uñt’ayasiwi aka jach’a ukhamaraki jaya qillqata t’aanakxa yatiyañataki arkxatañatakisti, pacha mayjt’awisti ukhamasa uñachayawinakapasa mayjt’ayawi taqi kunanaka. Qalltiwa uraqpacharu jani walt’ayaña, k’ara jach’a quta manqhatpacha niya atmósfera ukakama, qullqi apnaqañataki k’apjtanaksa, jaqinakarusa ukhamarakiwa.
Wali yatxatatanakasti, qullqi apnaqawita yatxatatanakasa ukhamasa pachampi jilpacha chikt’iri jaqinakasa yanapsitasphawa kunjsa uraqpachasti mayjt’ayasktana utjawisawjanakana. Yatiyawi q’ipnaqirinakana irnaqawipasti ciencia uka aski uñt’ayañawa ukhamata jaqinakana arunakapa arkxatañataki – uraqpachana walja katunakanwa – uka lurawinakasti jichhurunakana lurasxi.
Relacionados
Las historias que otros no te quieren contar.
inciar sesión
suscríbase
Búsquedas recomendadas
Las historias que otros no te quieren contar.
Suscríbase a nuestro newsletter para estar al día con las últimas noticias.

source